Doorzoek transcripties » Zoekresultaten

Ende die van Andtweerpen, ziende haer meshuus ende waer in dat zij haer jeghen de Majesteijt mesgrepen hadden, ende ziende dat Valenchiene inghenomen was ende met gharnisoene bezet, de principale upzetters ende ministers ghevanghen, dat die van tsHertoghenbossche begheerden ooc over te commen, ende Amstelredamme ende meer ander steden, diets veel ghemaect hadden, hebben de luus in dhoore ghehadt ende hebben de gouvernante ende haer Altese doen zegghen: zij wilden gheerne afstaen vander nieuwer predicatie, ooc gharnisoen innemen ende haer ghedraghen met die ander steden des landts; alleenlic dat men hare mesdaet zoude willen quijtschelden ende vergheven. Dwelc tHof alzoo niet en verstont, maer wilde de quaetwillighe ende ongheoorsame pugnieren naer tbevint vander zake, ende oorden stellen naer haer beliefte, ende alzoot alderbest behoren zoude.
Up den xxixen dach van maerte, zijnde Paeschavont, wart ten tune uutghelesen vanden Schepenhuse zeker edict up tfaict vander nieuwe religie; ende was daer naer, al Ghendt duere, met trompetslaghe, ter ghewonelicker plaetsen ghepublieert; inhaudende hoe dat die vander consistorie van Ghendt hadden ghemaect een confederaciemet de consistorie van Andtweerpen, Doornicke, Valenchiene, IJpre, Steeghers ende andere; ende hadden ghelt upghelicht om knechten an te nemen om haer te bescheermen ende rebelleren jeghens de Mt; overzulcx, was eene vande Ghendtsche ministers vander voornoemder religie ghereijst, met zeker consistorianten van Ghendt, in den Westcant, van waer den zelven minister gheboren was, ghenaemt meester Pieter Datenus; ende hadden daer ommestellijnghe ghedaen ende ghelt upghelicht; hadden ooc vergharijnghe ghehauden te Ghendt, in de Sterre up den Coorenaert, met besloten dueren, alwaer tghelt ghebrocht wart ende quitancie ghegheven, ende alzoo beschict naer Andtweerpen; dwelc de voornoemde te verandtwoorden stont jeghen de Coninclicke Mt ende zijnen hooghen Raet; ende dit al ter grooter droufheijt ende meshaghen vande ghoede paijsivele poorters der stadt van Ghendt; hadden ooc van hare consoorten ende medehulpers, die men heet diakens ofte alemoesseniers, wesende als die consistorie int ghetal van twaleven, haer vervoordert omme te ghane pennijnghen te lichten om den aermen ende om de fabrijcque van haren nieuwen tempel ende ghuekeercke, zonder consent, octroij ende wille vander Mt; met meer ander zwaericheden, die daer ghelesen waren, als ooc, onder andere, dat die ministers haer hadden vervoordert tsacrament vanden doopsel te administreren niet alleene den nieu gheboren kinderen vander stadt van Ghendt, maer ooc die van buten aldaer ghebrocht werden; bij den welcken men haer belaste hemlieden voorder daer af te verdraghen ende te cesseren van haer precicacie, up zeker penen; werden ooc de voornoemde ministers oft predicanten ghestelt up een ghelt, ende diese logierde up de doot, ende den ghuetempele wart up den zelven dach toeghesloten van Heere ende Wet.
Aldus es de predicacie vande ghuen oft Calvinisten ghecesseert, up den helighen Paeschdach, den xxxen in maerte xvclxvii, als zij ontrent Ghendt wel ix vulle maenden gheduert hadde.
Men zeijde dat de somme van pennijnghen, die de consistorien, van Vlaenderen alleene, meenden up te lichten, bedrouch wel vier hondert duijsent ghuldenen; waer af tachtste deel, dat was l duijsent ghuldenen, alreede upghelicht waren; ende dat zij daer mede zeker crijschknechten, ligghende ter langher straten, alve betalinghe deden; ende zouden vulle sault hebben wanneer men haer te weercke stelde. Maer dit quam de Gouvernante ter hoore, die heeft ze zelve anveert; ende aldus sloughen de ghues ooc faute.
Nochtans zeijde men, dat men up den Paeschdach, ende daer naer, vergharinghe ghewaer gheworden hadde ontrent een alf mijle van Ghendt, daer lieden van Ghendt ende Eecloo zouden ghecompareert zijn om te hooren predicken. Maer de mare was twijffelic, die daer af liep. Men zeijde ooc datter crijschknechten waren buten Sente Lievinspoorte ontrent der handt, een alf mijle van Ghendt; dat ooc eenen grooten hoop volcx uut Duijtschlandt Maximiliaen nederzant, die hij ghebezicht hadde in Hungharien jeghen de Turcken, wel tot hondert ende xliiij veendelen. In somma, dlandt was al in roere; maer (Godt lof) was veel beter den jeghenwoordighen tijt ende van min perijckels dan hij gheweest hadde.
De bovenghenoumde dijaken ofte aelmoesseniers vande ghuen waren ooc herde fijne mannen, als Lieven Brakelman, Martin Volckaert, Martin Dierkins, Claeijs De Zaleere, apotecaris an de Vischmaerct, ende Pieter De Bellemakere, Lievin Van den Wijnckele, brauwer in den Tenenpot, Adam Aijman, ende dierghelijcke. Maer hadden haer fijnicheijt qualic ghebesicht int faict vander religie ende verstooringhe vanden ghemeenen vrede, verweckende tot rechtveerdighen toorne die edel Coninclicke Majesteit. Want, alzoot een boos ende staut stick was de religie ende policie te veranderen, zonder al tquaet datter voorts uut zaude moghen ghesproten hebben (mits dat men sindert bevonden heeft, bij tortuere ende andersins, dat sommighe verleden hebben, dat zij niet alleen de gheestelicke zouden ghespoelgiert ende doot ghesmeten hebben, maer ooc ander eerlicke poorters ende poorterssen ofte gheghoedde catholijcke persoonen; zij meenden ooc zonder tvoetvolc wel iiijm peerden upghelicht thebben, eijst waer dat mer af zecht), alzoo wast ooc zeer eerghelistich ende boos dat zij haer poochden te steken jeghen haren natuerlicken prince ende souverainen heere, welcke twee voornoemde pointen voor Godt noch voor de weerelt verandtwoordelic zijn. Tjaghen ende tvlien was al dat zij meenden ende hoopten te boven te commen duer de adresse ende schoon lavuijt , die zij van sommighe groote heeren ende machtighe personaigen meenden te hebben, ende ten anderen duer de groote menichte vanden ghemeenen volcke die upgheroijt waren ende noch daghelicx worden duer dees nieuwe gheesten, diet alomme zeer vele maecten.
Dat vijfste boeck.
Cap. I.
Van drij veendelen knechten, die te Ghendt quamen, waeraf deerste duertrack ende die ander bleven; ende hoe die consistorianten ende ander ghuesen met hopen de vlucht namen; hoe die van Valenchiene verdruct waren; van eenen camp tusschen Bredenrode ende hertooch Herick; ende van disputacien ende werrijnghen onder tvolc.

Als dees Nederlanden langhe ghenouch ghequelt hadden gheweest vanden trouble der ghuesen, zoo beghondet nu verlast te werden met die vremde gharnisoenen. Want up den ijen Paeschdach, den laetsten in maerte, naer noene ontrent den twee hueren, quam te Ghendt al Sente Lievinspoorte inne een veendel knechten, al Walen, ende waren de ghene die men zeijde dat ter handt ghezien waren. Zij waren jent ghemonteert, passeerden duer de Mageleijnstrate ende trocken alzoo al de Hauburch ter Mudepoorte uute, naer Axele, zoo men zeijde. Zij ghijnghen vijf dicke: de arckebussiers met een trommel voren, al met ghecamde sturmhoeden; daer naer de spijssedraghers, met een trommel, feijfel ende veendel vul sterren, al blanck ghewapent tot ontrent de knien; ende daer naer weder busgheschut, ende schoten zeer steercke bussen ende dappere; de achterste schenen te hebben motalen sturmhoeden, maer van bij te ziene waren zij alzoo verghult ende gheamelgiert zeer triumphant. Daer mochter zijn in dit veendel alles ontrent ijc. Daer naer dat volchden een deel waghenen met bagghaige, vrauwen, kinderenende ziecken. Daer naer, up den zelven dach ontrent den v hueren, quamen te Ghendt inne noch twee veendelen knechten al duer de Peterceliepoorte, ende hadden tZwijnaerde ende tZeewerghem ghelogiert. Dese quamen, drij dicke onderschoten als de voornoemde, ooc al Walen, fraij ghemonteert. Deene was de bende van mijnheere Van Montenbrugis, ende dander vande heere Van Lijcquis , hoochbaliu van Lens in Artoijs. Schoten ooc zeer vreeselic ende steerck; ende, commende up den Coorenaert, de eerste bende of vendel, zoo schoten zij wonderlicken zeere; ende die knechten van Ghendt, die up de Holijslaghers huus laghen onder tregiment van capiteijn Wijchuus, schoten ooc zeere. Emmer daer wart een jonck man , zittende neffens zijn wijf, daer hij maer een jaer mede ghehuwet en was, voor de Drije Coninghen duerschoten, voren in de burst; zoo dat men zijn bloet achter ten rugghe, beneden de schuete, uut zach commen, als of de schuete van hooghen ghecommen hadde: zoo dat men wel presumeerde dattet vande Holijslaghers huus quam, dwelc hooghe met eenen steegher up te ghaen es, ende jeghen over de voornoemde Drije Coninghen ijemant diens busse scheerp gheladen was, dat hijts niet en wiste ende vergheten hadde. Desen man, aldus duerschoten zijnde, zanck neder ende starf terstont in zijns wijfs aermen. Twas een schipper van zijn ambacht, ende zijn wijf was een peijnbacsterigghe, die groote droufheijt daer in maecte.
Beede dees veendelen werden ghevoert up de Vrindachmaerct, alwaer zij, deen voren ende dander naer, eenenrijnck oft slecke maecten. Ende deene track up de Leertauwers gracht, daer zij ghefoerriert waren; ende dander bende of vendel was ghefoeriert up de Vrindachmarct ende in de langhe Munte. Twaren alle lichte rustighe knechten, wel ghecleet ende ghewapent; maer al meest tbusgheschut cleen van persoone; veel waghenen met bagghaige volchden achtere, ende men zeijde datter een deel edelmannen in waren. Treijnde doe ter tijt eenen cleenen reghene.
Dese knechten hadden binnen Brugghe vijf maenden gheleghen. Eene vande veendraghers, een Ghandtoijs zijnde, commende te Ghendt up den Coorenaert, wart ghewaerschuut van sommighe, die hem kenden, om dat hij te Ghendt helpen breken hadde. Dit hoorende dat hij bekent was, abandoneerde tveendel ende stelde hem in de vlucht; zoo dat hij onschappeerde.
Zeer ontrent dees tijt, ziende die consistorianten ende aelmoesseniers der ghuesen te Ghendt dees garnisoenen incommende, ende hoorende datter elder ooc ghezonden waren, tspel en ghenouchde hemlien niet wel; ende die te voren lettel weercx vander zake ghemaect hadden, creghen nu de vreese zeer groot int lijf; zoo dat zij meest alle uuter stadt ghevlucht zijn. Godt weet wat rauwe ende jammer onder sommighe huijsghezinnen was! Twaren al meest rijcke ende machtighe lieden, wel ghezien ende gheacht. Ende tAndtweerpen lieper wech met duijsenden. Men zeijde dat zij niet en wisten waer henen; want in Inghelandt (zoot scheen) en mochten zij niet commen, daer zout haer twee waerf verboden gheweest hebben; in Vrancrijck ooc niet; want onsen Coninc zoude daerzijn ambassaden ghezonden hebben an den Vrancschen Coninc, ooc an de Coninghinne van Inghelandt, dat zij in haerlier landen niet en zouden willen ontfanghen noch logieren die van doe voort uut zijne eerf-Nederlanden aldaer ghevlucht quamen. Maer dit schenen naermaels al lueghenen te wesen; want men hoorde niet, datter ijemant, van dese landen commende ghevlucht in Vrancrijck oft Inghelandt ofte in eenighe ander landen, uutghezeijt wart ofte woonste gheweijghert. Dat meer was, werden van sommighe zeer wilcomme gheheeten, zouckende alle middelen om hemlien te crijghen ende behauden.
Ontrent dees tijt was tSente Pieters een drucker, die eijmelic ende verborghen dructe; ende hadde daer toe een groot abstract huus, om dat men de persen niet en zoude horen craken, te weten thuus voren met een groote eerve ende muer tSente Pieters boven up de Nieustrate, daer onlancx te voren in ghewoont hadde Lievin Van Secleers, baliu vander Auderburch, heere van Gotthem. Maer hoe eijmelic dat ment hilt, zijn boucken waren uutghehaelt ende ghebrocht onder de justicie vanden prelaet van Sente Pieters. De suspicie was, dattet eenighe kettersche oft verboden boucken waren. Aldus ziet men dat niet en rusten de quellicke beroerlicke gheesten, die tvolc ooc met haren boucken uproijen. Waerom dat Godt zulcx ons laet overcommen, daer mochten veel redenen toe zijn, maer hier al te lanck om verhalen.
Men hoorde nu dat tvolck te Valenchiene (eijlaes) zeer qualic vanden gharnisoene ghetracteert waren; dat haer huijsen al vul jandaermen laghen, ende moesten de lieden vander stadt int upperste van haer huijsen wonen, als de vremste van haren husen ende huuskateijlen; ende en mochten niet zenden om mostaert zonder consent,noch nieuwers uutghaen zonder vercnaept te zijne van soldaten oft jandaermen. Nochtans wilden de ghues quelen dat drij steden ghuesghezint wilden jeghen hauden: deen zoude gheweest hebben Amstelredamme in Hollandt, tsHertoghenbosch in Brabant ende Maestricht in dlandt van Ludick; sustinerende dat zij bedroghen zijn van toe zegghen van sommighe heeren.
Ende mits dat dheere van Bredenroode bij de Regente uutghezeijt was, de grave van Culenburch, graef Lodewijc van Nassau ende meer andere, tot xxvj, maer meest Walsche heeren, zoo es de heere van Bredenroo voornoemd in zijn stedekin van Vijanen ghetrocken; ende hadde daer beschoten gheweest, mits dat hij daer eenen deel edelmannen vande ghuesen bij hem verghadert hadde ende ander crijschvolck; ende hertooch Herick van Brunswijc (haudende zijn domicilie in Hollandt, ghescheeden zijnde over lanck van zijn huijsvrauwe om der religie wille; want hij was ghoet Roemsch ende zij Martiniste), hebbende eenen hoop crijschknechten, es Bredenrode gherecontreert, die ooc eenen hoop volcx int velt hadde. Daer wart langhe ghecamt ende ghescheermutst; maer de meeste nederlaghe viel up de zijde van hertooch Herick, zoo men zeijde; maer hoe vele datter over beede zijden doot ghebleven zijn, daeraf en hebbic tghetal niet ghehoort.
Men zach te Ghendt, tsondaechs ende tshelichsdaechs, up de Vrindachmaerct die soldaten met grooten hoopen wandelen, fraeij gheaccoutreert van diveersche colueren. Som hadden zij groen fluweelen caussen, ende al met den rapier an dlijf. Dit waren (spraken sommighe) de predicanten vande ghuesen, die haer, met pijp en trommel,zweert, busse en spijsse, tchristen gheloove an quamen preken; want sommighe priesters spraken, (maer, zoo zij ghevroedden, naer haer onverstant): laet nu de ghuespredicanten commen disputeren jeghen dees knechten. Om zulcke redenen, werden zij vande ghemeen lieden bothaerts ende esels gheheeten, die haer niet en conden weeren metten woorden Godts ende natuerlicke redenen, maer en wisten anders niet dan met ghewelde haer zake voort te drijven; hoe wel nochtans dat zij daer eensdeels (die zulcx zeijden) daer onghelijc in hadden, mits dat men ooc vele treffelicke gheestelicke persoonen vant, die machtich ghenouch waren om de ghuesche gheleerde met scriftueren ende redenen te verwinnen; maer daer neven ofte daer bij vant men vele ongheleerde hezelkins; zoo dat van vijftich niet eene fraeij ghenouch gheleert en was om jeghen eenen floucxschen gheleerden ghueschen predicant te stane. Maer daer zij zeijden die crijschknechten zouden de ghuesen tgheloove anpreken, twaer veel meer te beduchten dat die ghuesen hemlieden haer tgheloove anpreken zouden, indien zij langhe tsamen bleven ende melcanderen conden verstaen; want al waren daer soldaten die de gues verspraken ofte verachterden, daer wasser ooc diet quaet up tgheestelic hadden, dorsten ooc som wel een psalmkin in walsche ter veinster uute zijnghen. Tvolc sprack som zeer diveersch ende partijich; sommighe vrauwen (die men zecht dat lettel mesdoen moghen int spreken) zeijden, zij wilden wel dat al de ghues ghehanghen waren; ander zeijden zij wilden wel, dat alle papisten elck eenen pape in zijnen balch hadde, ende dierghelijcke ongheschaefde woorden; waeraf ooc alle mans, ende bijsonder sommighe gheestelicke, niet zuver en waren, ghevende haer passien te veel toe, als oft uut een jaloursie vander waerheijt quamenoncompassiues ende tijrannich te zijne. Maer om datte wel te bevestighen, daer waer quaet om toe te commen; want, als sommighe ghezeijt hadden, dat ghoet ware dat uut dese diveersiteijt van gheloove gheen bloetsturtinghe en quamen, wel ende rechtelic sprekende, zoo creghen zij in andtwoorden, datter lettel bloetsturtinghe af commen zoude; want zij zouden ghehanghen werden, te weten de ghues; dan en zouden zij haer bloet niet sturten; maer daer mocht wel wat rijsen van achter in haerlier brouck van pijnen. Elc oordeele uut welc een christelic herte, dat zulcke woorden commen; hoe conforme dat zij zijn der broederlicke liefde. Paulus en weinschte de verdoolde onbekeerde Joden gheen ghalghen noch stroppen, maer voor haer verbannen te zijne om haer salich te maken, zoo ooc van ghelijcken Moijses ghedaen hadde. Zulcke zijn in dat cas alzoo naer tbewijs van sulcker liefde als den hemel verscheeden es vander eerden. Daer wasser noch van dese nijdighe draken, die zeijden, dat zij wel hadden willen al de basten betalen, daer men de ghues an hanghen zoude; ander, ter contrarien, weinschten sommighe roomsche predicanten een deel tonnen buspoers in haren zack. Dit zijn al haren vanden duvelen. Godt betert!
Als ic omme ghijnck met de ghoede heeren van Sente Jacobs-prochie thulpen den sacramente ende der predicatie al den vastenen ghedaen, anno lxvii, zoo zeijden sommighe: zij ghaen omme om bier en wijn, om tsacrament; ander spraken: neen, zij ghaen omme om eijeren; aldus en hadde tspotten ende tquaetweinschen gheen hende. Maer den iiijen in april, vrindach wesende, was te Doornicke eenen ghehanghen ende eenen anderen de tonghe afghesneden ende daer naer de handt afghesleghen ende daer naer levendeverbrant; dwelck hij al cloucmoedelic verdrouch. Hij hadde leelic ende mesjantelic gheleeft metten h. sacramente vanden autare, datte blasphemerende ende meshandelende openbaerlic, ooc thelich olijsele. Ende Jan Denijs was te Vilvoorde, met sommighe ander, ghehanghen. Hij hadde den capiteijn gheweest vande ghues int westquartier, te Waterloos ende boven Andtweerpen; hij hadde veel secreten uutbrocht in zijn tortuere; daeromme en was hij maer moghelic metter ghalghe gherecht.
Den vien in april, beloken Paesschen wesende, maectent die Walen crijsknechten vele up den Reep te Ghendt, ende wilde een ghilde een licht meijsen mede leeden jeghen haren danck. Dit ziende Pieter den pasteijbacker, wonende in de Koestrate naest meester Pieter De Buck landtmetere, een hoolic ghezelle wesende ende was wat bij drancke ende hadde ghecooct totten scholaster van Sente Jans nu Sente Baefs, ende track zijnen snijer uut ende wildet beletten; ende wart van eenen bouve met eenen poingiaert verradelic van achter ghesteken ter zijden, int hanghen van zijnen buuck, dat achter an dander zijde uut quam; zoo dat hij asemde (eijlacen) als eenen osse die ghehert es, ende overleet binnen den zelven daghe, eer den nacht an quam. Pierkin Alverdobbelt en voer niet veel beter, die hem hadde doen anscrijven in de wake van Ghendt; want een Wale soldaet jongheluerde met een peert, dat up den Coorenaert quam, daer een kindt up zat; daer af raviseerde hem tvoornoemde Pieterkin, die creech een steke terstont up de burst met eenen poingiaert, maer was hert; daer naer een vuijst in zijn ooghe, dat hij daer neder viel; ende ten derden eenen slach met eenen rapier in zijn hooft, dat thooftghecloven was, die clanck dat ment hoorde al den Coorenaert duere. Hij riep toorconde alle die daer waren, om tonghelijc, dat men hem dede, ende dat hij hem niet en mochte weeren up ghehanghen te zijne; maer hij hadder te voren veel veronghelijct, aldus slouch deen quaet bloet dander Godt betert!

Up den zelven dach quamen te Ghendt te waghene inghereden Duijtsche ambassaden vanden keijser Maximiliaen. Ende hadden tAndtweerpen wel gheweest met hondert peerden, maer haddense nu meest achterghelaten; want zij wilden up Inghelandt, daer men te peerde niet ingherijden en can; ende te schepe te doene heeft veel moeijte ende cost an. Twas om een huwelic (zoo men zeijde) tusschen don Carolus, den zone van Ferdinandus, ende de coninghinne van Inghelandt. Ende langhe daer te voren, hadder eenen Inghelschen ambassaet in de Duijtsche landen gheweest. Twaren zeer groote vette mannen, met peck zwarte baerden, hebbende ghauden ketenen an zoo dicke als oft zij van ijser ghesmeet hadden gheweest: die waren over haer schauderen ende onder haer oxelen ghesleghen. Zij waren triumphant inneghehaelt vande capiteijnen vande Walen, met zeker ghetal crijschknechten; ende heere ende wet quamse beschijncken.
Up den xxiijen maij, zoo was te Ghendt bij voorghebode ghetrompt ende uutgheleijt, als dat niemant hem vervoorderen en zoude eenighe roere in de stadt te stellen; ende waert dat die vremde soldaten jeghen melcanderen sloughen ofte jeghen ijemant vander stadt questie creghen, dats hem niemant antrecken en zoude, up correctie van schepenen; ende waert dat deen of dander onghelijc ghedaen werde, dat men den clagher ghoet recht doen zoude; dat hij ooc xx ghuldenen hebben zoude, die conde ghewijsen, wie den eersten steen wierp in de voorghaende beroerte; want schepenen hadden verstaen, dat die stadt, om de voorghaende roere (al wast dat die Walen zelve de cause daer af waren), in perijckel stont om bij den Hove qualic overghedreghen te zijne.
Up desen tijt hadde de weduwe marcgraefnedinne vanBeerghen, welcx man in Hispanien overleden was (zoo ghij vint lib. 5, cap. 5), in haer stadt Beerghen up den Soom, doen publiceren, zoo wie zijn kinderen hadde doen christen doen ofte hem doen trauwen hadde onder die Calvinisten, die ooc die kinderen daer gheheven hadden , dat zij zouden haer stadt ende landt rumen binnen eenen zekeren curten ghelimiteerden tijt; maer alle die haer keeren wilden ter gheoorsaemheijt der Roomscher keercke, zoude moghen blijven wonende. Men zecht datter naer dit ghebodt een zoo groote menichte uut haren lande vertrocken zijn, dat zijse wederomme inne heeft doen roupen, vreesende die bedeerffenesse haers landts.
Up den xxiiijen maij, zaterdach ende den avont vande Helich Drivuldicheijtdach zijnde, was meester Jan Onghena tAndtweerpen ghevanghen. Ende ghewaerschuut zijnde te voren, zeijde dattet niet zurghelic en was, en dat hij noch dicwils ghewaerschuut hadde gheweest zonder noot. Ende als men hem zeijde, dat hij met zijnen lijve speelde, ende dat men hem neerstelic riet, dat hij vertrecken zoude, zoo sprack hij: waer zoude ic henen ghaen duucken, in bosschen ende haghen? Emmer hij beloofde te vertrecken; maer hij verwachte daer zijn wijf ende zijnen zone, welcken zone hij gheerne tAndtweerpen besteden zoude; ende dan zoude hij zijn vertreck nemen. Daer naer es hij stautelic gheghaen in de camere daer tbufet metten zelver stont vande Gouvernante, staende ontrent den bufette. Ende wart daer wederom bekent vande dienaers ende cnapen vanden voorschepen van Ghendt, joncheer Jan Damman, die doe ter tijt bij de Gouvernante was. In somma, maectes zoo vele dat hij in degrabbelijnghe gherochte. Dwelck hem gheenen noot gheweest en hadde, haddet hem ghedocht; maer hij vreesde hem, int wandelen in ander landen, gheen ghoede daghen te hebben, ghelijck hij te Ghendt in diversche feesten met zijn jonghelueringhe plach te hebben, ofte zijn leven wart hem verdrietende, ofte (alzoo men ghemeenlic zecht) de peere was rijpe. Hij hadde gheweest eene vande principale ghues capiteijnen te Ghendt, de upperste naest Lievin zijn broedere, zoo voorseijt es; die nochtans te Ghendt van vele beclaecht was, om zijn troengiuesheijt ; ende weinschten dat, in de stede van hem, Lievin zijn broeder, diet al beroct hadde ende hem daertoe verleet ende bedroghen hadde, met een groote menichte van anderen volcke, daer voren in handen hadde gheweest; te meer om dat hij gheen kinderen, ende meester Jan veel cleen kinderen hadde.
De mare quam ooc te Ghendt, dat mer stack ende brack ende datter triumphante schepen, met balsanen ende pingoenen , verchiert met de wapenen vanden Coninc ende Gouvernante, ende met tappijtserie behanghen, up dwater laghen en dansten, om daer mede te recreeren ende een ghenouchte te bedrijven. Ooc quam de tijdijnghe dat in Hollandt een ghoet ghedeel Duijtsche knechten anghecommen waren, ende dat met die edelmannen van Bredenrode, eenen Triest van Ghendt ghevanghen was, den zone van Adriaen Triest up tZant, met noch eenen anderen Ghanthoijs. Ende men zeijde dat tOverhembden zoo zwaer een volck van desen lande ghevlucht was, dat mer waer wech mede en wiste; ende dat int eerste, als mer hier te lande de nieu predicatie was huserende, veel lieden, die van dese landenwaren aldaer ghevlucht ter causen vander religie ende haer domicilie hilden, van daer vertrocken ende gheruumt zijn, zonder oorlof ende consent an die maigistraet ende wethauwers aldaer te nemene, zoo daer de costume es; ende zijn hier met grooten hoopen weder int landt ghecommen, hopende, dat hier libertheijt des gheloofs vallen zoude, mits der nieuwer predicatie voorscreven; maer ziende, dat de canche ommekeerde, zoo zijn zij weder tot Embden ende elder in haren nest ghetrocken; ende vele andere met hemlieden, voor haer eerste reijse, quamen daer ooc wonen, ziende of vreesende, dat zij hier niet wel en zouden moghen vrij haers gheloofs wesen; ofte die hier te lande, int faict vander nieu religie ofte vande ghueserie, wat bedreven ofte haer te breet ghemoijt hadden, vreesende ghecorregiert te zijne. Dwelck meerckende aldaer de overheijt, heeft gheslacht eenen visschere, als hij ghevoelt, datter veel visschen zouden moghen in zijn nette zijn, ofte een voghelare, die vijncken vanghen wilt; van ghelijcken zoo trect hijse themwaert ende sluijtse oft bewaertse, dat zij niet wech en moghen; ende hebben (als eensdeels vergramt zijnde ofte haer decspaen daer up nemende) alle deghene, die tOverhembden vremde inghecommen waren, ghestelt ende gheoordineert een wet: alsdat zulcke daer zouden moeten zes jaren blijven wonende, ende, dien tijt ghehent zijnde, indien zij dan wilden vertrecken, zouden ghehauden zijn deen derde van haerlier ghoede daer te laten. Zoo dat de proveerbie waerachtich schijnt vanden rouckeloosen man, die sprack: wilt mij Godt niet, die duvel zal om mij bidden. Alzoo wilt men die vander nieuwer religie hier int landt niet (ghelijct niet en voucht, datterdiversche religie onder de Christenen es), ofte dat mense verjaecht; andere, als den grave van Overhembden ende die heeren van meer ander landen, die magherlic voorzien zijn van volcke ende van ghelde, die zullen daer naer snaken als wesende (naer die prosperiteijt vander weerelt te spreken) die welvaert ende tproffijt van haren landen, ende hier de schade ende desolacie van dese Nederlanden, die ghulden pleghen gheacht te zijne. De Gouvernante zoude daer straffe brieven ghezonden hebben ende doen planten oft upslaen, inhaudende onder andere, waeromme den grave ofte graefnedinne van Overhembden (mits dat haer zone noch jonck es), met zijn consoorten, die veltpredicanten Calvinisten hier alzoo overghezonden hadde; dwelc zij zoude wreken alst pas gheven zonde. Daer up den Grave haer zoude doen andtwoorden hebben, dat hij daer gheen schult met allen toe en hadde; met meer ander redenen dien anghaende.
Daer quam ooc de mare, hoe dat zeker Italianen, vanden Paus ghezonden met een deel Piemontoijsen ende Savoijenen, ooc met zeker Spaengiaerts, van onsen Coninc beschict, ghecommen waren om die stadt van Geneven te belegghen oft inne te nemen, die, in de gheleghentheijt vander natuere weghe, als van wateren ende rootsen, eene van die steercste steden van christenrijcke gheacht es. Ende es onder de macht ende protectie van een steerck volck, dat zijn die Zwitsers ofte eedtghenooten, de welcke daer an palen; ende daer Joannes Calvinus veel jaren zijn leerijnghe uutgheghoten ende menich landt daer mede naermaels ghecorrumpeert heeft; ooc Theodorus de Besa, ende veel meer ander calvinische doctueren, die haer daer onderhauden hebben; ende ooc tot Lausanen daer ontrent; waeraf de x landen van Zwitserlandt, van Uldarich Zwinglius tijden predicant tot Surich, ooc alzoo ghezint zijn;ende moghelic noch meer landen; want zij hebbender xv. Maer men zeijde, dat die van Geneven, versteerct met de Zwitsers, in den hoop ghesleghen hadden, ende dien verjaecht ende verstroeijt; ende dat die Zwitsers haer steerc maecten wel met hondert duijsent mannen om die stad te bescheermen. Maer dit schijnen ghuesche blasoenen .
In de Duijtsche landen, tot Friburg in Brisgau toe, ende voorder ooc onder die Duijtsche bisdommen, wast al paeijs ende vrede, zoo zij zeijden, die van daer quamen. Elc leefde daer vrij zijns gheloofs, ende men hilt de Roomsche manniere in veel keercken. Die daer quamen, waren daer ghezien; die daer niet en quamen, en waren daer niet gherekent; want men dwanck niemant te commen, daer hij niet zijn en wilde, dan met ghoede vermanijnghen ende dierghelijcke; hoewel dat sommighe willen, datse die gheestelicke dicwils daertoe met ghelde hueren in haer keercken te commen den dienst horen, om haer zaken eenen ghoeden schijn te maken, (eijst waer dat die ghues hier af zegghen); maer noch zijn zij ijdel ghenouch van volcke, zegghen zij.
De Roomsche manniere haudt men stijf in Beijeren ende in Oostenrijck, ende in meer ander Duijtsche landen. Maer in de Oost-duijtsche landen en es noch priester, noch monick te vinden; noch al Denemarcken, Godthlandt, Zweden, Lijflandt, Pomeren, Prussen, Michelenburch, ende meer ander landen Germanice, etc.
Van Vrancrijck zeijde men, dat die Hughenoijsen, ooc Calvinisten, daer tonder waren; dan in sommighe plecken hilden zij noch haer predicatien, in herde steercke tempels van witten steene, buten die steden; maer werden altemetbespronghen; ende van daghe te daghe ghemineert met vanghen oft ravisementen.

Daer quam ooc de tijdijnghe, dat in Westvlaenderen, ontrent Belle ende Cassele, noch zeker predicatien, maer bij der nacht, ghehauden werden, daer zij eerst, uut vreesen van ghesleghen te zijne, met een lettel gheweere toe ghijnghen; maer lietent curts achtere. Dit zoude gheweest hebben aerm bedrouft volcxkin, ofte mesdoenders int breken ende dierghelijcke rudessen, die niet en dorsten int openbaer commen; maer hilden haer godtsdiensten, als die grafwoonders in Bohemen, bij nachte uut vreesen vander vervolghijnghe jeghen haer.
Ende up tSacraments avont, den xxviijen van meij, waren ter Mudepoorte inghebrocht van Wijnckele ofte daer ontrent, bij de Souvereijns van Ghendt, vijf mannen, die men zeijde, dat met den ommeghanck te Wijnckele niet en wilden ghaen, daer men een groot hauten cruuse met sanghe ommedraecht, daer trompetten zijn, duvels ende hepelressen sprijnghen, die steerten vlas in haer riemen hebben, die haer ghegheven werden. Maer onder andere draecht men daer ooc tHelich Sacrament omme, zoo ic dicwils ghezien hebbe.
Cap. X.
Hoe die soldaten, die tIJpre int volc gheschoten hadden, ghehanghen werden; dat t'Amstelredamme Hoochduijtschen inghecommen zijn; van eenen ghevanghenen te Ghendt; vanden Sacramentsdach te Ghendt gheviert; van een boose daet van eenen soldaet tAndtweerpen, ende van zijn doot; hoe die roode rocx te Wiendicke, te Ronsse ende elder ontfanghen waren; hoe die soldaten te Ghendt werleijt werden.
Hier voren es ghezeijt, hoe dat tIJpre een beroerte gheresen es, als mer justicie dede over sommighe brekers, welcke beroerte (zoo sommighe vertrecken ) onnoselic toeghecommen was, ende zonder schult van die vander stede weghe; mits datter een kindt viel onder tvolck ende men bezich was met tkindt up te rapen; maer duer de onwijsheijt vande soldaten, die waenden datter eenighe conspiracie onder tvolc was om die ghevanghenen (die men besich was met justicieren) te nemen, hebben haer terstont jeghen tvolck ghestelt ende daer inne onwijselic gheschoten; zoo datser doot gheschoten hebben ende ghequetst zonder eenighe meerckelic schult, dan dat sommighe willen, dat zij de pacienten angheroupen hebben ende ghetroost, zoo ghij vint lib. 4, cap. 3. Om welcke staute mesdaet deser Walen oft soldaten, ontrent desen tijt, drije zoo viere van hemlien ghehanghen zijn, om dat zij ander ter doot ghebrocht hadden, die niet der doot schuldich en waren. Zoo hebben zij int recht haer zelven dootschuldich ghemaect.
Men zeijde ooc, dat ontrent desen tijt, in ofte an de zelve stadt, justicie ghedaen was over eenen veltpredicant oft minister, zeer scheerpelic; als dat men hem zijn tonghe zoude uutghesneden hebben ende zijn handen afghehauwen, ende daer naer levende verbrant. De cause es mij onbekent.
TAmstelredamme zijn veel Hoochduijtschen inghecommen, vander Gouvernante weghe; de catolijcke ghezinde blasen wel van xxxm. Die vander stadt brochten die capiteijnen de slotelen van haerder stadt; ende zoot scheen, men vant daer gheen ghuesen meer; want elc hilt hem stille ende bedect, uut vreesen.
Den xxvijen in maij was te Ghendt ter Bruchscher Waelpoorte eenen man van buten ghevanghen inghebrocht, ende int sGraven Casteel gheleet. De welcke sprack, als men hem upleedde, totten volcke, dat liep om hem te ziene: lieve broeders, ic en ben gheen roover noch dief; maer ben ghevanghen, om dat ic dwoort Godts lief hebbe, dwelc boven maten dierbaer es, ofte dierghelijcke woorden. Sommighe wilden dijncken, of hij een minister zoude gheweest hebben. Men zeijde, dat up den zelven dach noch inne ghedaecht zouden gheweest hebben te Ghendt xviij mannen, die som herde rijcke ende deghelic waren, als: Claeijs De Saleere, apotecares up de Vischmaerct; Lievin Tock, in de Papestrate bij tsHelichs Christ, coopman; Jan Weijns, in de Langhemunte, ghaudtsmet, die, ghereijst zijnde ende hem haudende in dat stedeken Wesalia , es (een jonck man zijnde, hebbende een schoon huijsvrauwe ende veel cleene kinderkins, welcke huijsvrauwe hij daer ontboot in zijn ziecte, eer zij daer toe gheraken conde) overleden moghelic van droufheijt endebenautheijt des herten, zoot wel te dijncken es; want hij een schoon, frisch, wel ghelijvich man was. Godt wil zijn ziele ontfaermertich zijn.
Up den Helich Sacramentsdach, wesende den xxixen maij, als die processie Sente Pieters metten Sacramente ommeghijnck, naer costume, zoo zaten en verkeerden ende inbijten in den lochtijnck van Pieter Van den Velde, die men heet gansmeinschen, zeker deghelicke persoonen; ende men hoorde de scijven clacken tot up de strate. Welcken Pietere, om dat in zijnen lochtijnck dees vergharinghe was, es ghevanghen gheweest ende gheleet naer die proostie van Sente Pieters tusschen twee dienaers, daer hij groote schoffiericheijt hadde; want hij was van menich meinsche ghezien, ende en wisten niet, waeromme hij aldus ghevanghen was. Eenighe zeijden: tzijnen huse daer waren verboden boucken vonden; ende men zeijde, datter dander om zonden voor justicie gedaecht werden. Nochtans ic zach, als den ommeghanck ende processie metten Helighen Sacramente van Sente Jacobs (daer ic mede ghijnck) voor den Lijnwaet-rijnck passeerde, datter doe ter tijt jocten ende vochten twee Walen soldaten, zonder eenighe reverencie den Sacramente te doene, ende behilden beede haer hoeden up thooft, gheen ghemeerct ofte achte met allen nemende up de processie, die neffens hemlieden leedt. Dese waren nochtans ghezonden als ghoede onghecorrumpeerde christenen, om in diveersche steden te ligghen om de ghues te bedwijnghen. Daer en wart maer een lof ter eeren den Sacramente ghesproken, daerder somtijts vier of vijve ghelesen wart: ende dat was up dAude Veste, tenden der Baudeloostrate; waer af Jan Van Zele den eenen lezerwas. Thadde nochtans een audt priester ghezeijt, dat daer meest alle ghuesen waren ende datter zeer lettel catolijcque woonden; dwelc men contrarie in dat cas bevant. Aldus en eijst niet al te ghelooven, dat de lieden zegghen; want vele spreken zeer partijelic ofte van niet wel wetende.

Ontrent dees tijt es onsen voorschepen, joncheere Jan Damman, ende den voorschepen van Ghedeele, ghenaemt Jan Van Embijse, met joncheer Pieter De Vos, scepene vander Kuere, ende sommighe pencionarissen, langhen tijt tAndtweerpen bij de Gouvernante geleghen hebbende, thuuswaert ghecommen, ende den voornoemden voorschepen es ghereijst up zijn eerlichede tot Oombeerghe, ende van daer, om zijn eijghen affairen, naer Bruessele, ontrent den vi wedemaent.
Ende den deken vanden Christenen predicte, up den viijen in wedemaent, zondach wesende, voor der noene, als dat hem vanden eerweerdighen vader in Ghode, den bisscop van Doornicke, mondelijnghe ghelast was den volcke int ghemeene te verclaren, als dat alle de ghene, die ghevallen waren in eenighe heresijen, tzij van Jan Calvijn ofte in ander secten, indien zij haer wilden uut den gront haers herten, zonder eenighe gheveinstheijt, bekeeren ende commen totten waerachtighen catholijcquen christenen gheloove, hij, als herder ende pastuer der keercken in dit quartier, ghaf macht alle zijn priesters ende onderzaten hemlieden van hare mesdaet, abuus ende mesgrijpen teabsolveren ende quijten. Ten anderen, zoo wie haer kinderen hadden laten doopen onder die Calvinische ministers, die zoude men wederom brijnghen in die christen keercken ende aldaer belesen, naer ghewonelicke husancie ende tradicie der auder christelicker keercke, van allen hauden tijden ghehuseert. Ende, indient souffisantelic bleke, dat zij buten bij de Calvinisten ghedoopt waren, zoo en zou mense niet wederomme herdoopen, maer laten haer met dien doopsel ghestaen, dwelck haer in den name vander Heligher Drivuldicheijt ghegheven ware. Ten derden, zoo wie onder die Calvinisten ofte onder ander sectarissen hem hadde laten trauwen, ten ware dat zij quamen die trauwe wettelic bij der keercke confirmeren ende anveerden, ten zoude gheen waerachtich huwelic gheacht zijn; maer hoe veel kinderen dat zij hadden, die zouden alle bastaerden gherekent werden, ende en zouden haers auders ghoet niet moghen deelen; maer die naeste vrienden, in de plaetse van hemlieden, zouden gheautoriseert zijn, abel ende bequame om hoirs int ghoet te zijne; ende alle die kinderen zouden bij zijden staen ende ghepriveert zijn, zoo voorseijt es.
Men zeijde, datter nu ter tijt, alleene van Oostwijnckel, ghevanghen waren wel tot xxviij mannen, die som van zelfs ghecommen waren om hemlien te purgieren, ende som andersins. In veel plaetsen up dlandt zijn veel rijcke lieden moeten rumen ende vluchten; maer die van Oostwijnckele zijn in lijden commen, om dat zij in haer keercke helpen breken hadden, daer toe vermaent ende gheroupen zijnde van haren pastuer, zegghende: mijn kinderen, laet ons dees afgoden uut onsen tempel weeren; ende was deerste die zulck weerck beghonde te doene, zijnen bouc in sticken smeet, en dierghelijcke kueren bedreef; en sprack datter last ende bevel vander overheijt commen was om zulcx tedoene. Dese brekers zijn ghevanghen gheweest; maer den pastuer, diese daertoe verwect ende upgheroijet hadde, die eijst ontloopen.
Up den viijen wedemaent voornoemt waren uutghetrocken, tsmorghens van ten drije hueren, duer de Peterceliepoorte, ontrent hondert roode rocx, al wel ghemonteert met haer gheweere.
Den ixen, xen ende xjen wedemaent, ende noch van daer te voren, ghijnck zeer steerck de mare, datter viij of x duijsent Spaengiaerden ende Italianen afquamen met duuck Dalve , om hier in dlandt te brijnghen; waer onder drij of vier duijsent peerden zouden zijn. Men zeijde langhe, zij quamen al Piedmont ende Bourgundien; ander zeijden, zij waren ontrent Parijs ghezien, ende maectent daer al verbuert; dese hier zijnde, zoude men weder dinquisitie upbrijnghen.
Den xjen wedemaent voornoemt was te Ghendt ghezeijt, hoe een wel ghestelt man van Audenaerde, hebbende wel ijc ponden grooten tsjaers, ghenaemt Pieter Backereel oft Backereeu , ter causen vande werrijnghen vande ghues ghevanghen zijnde, zoude zeer ghepijnt gheweest hebben. Ende zeer flau zijnde, zoo maecte men hem vier, ende men dede een veinster open int stadthuus, daer ooc de vanghenesse ende pijnbanck staet. Ende hij, vul pijnen, zwaricheijt ende desperacie zijnde, heeft de manniere ghemaectals oft hij hemellucht begheert hadde; ende es in de veijnster ghaen ligghen verhasemen, ende zijnen slach ziende, heeft hem zelven metten voeten upghesteken ende ter veinster uutgheworpen. Dit ziende de dienaers, die daer ontrent waren, grepen hem bij der beenen; maer en hadden gheen macht om hem te wederhauden. Zoo dat hij, een staige hooghe, metten hoofde teerst up de kelsije ghevallen es; ende es vreeselic ghequetst gheworden in zijn hooft ende burst; zoo dat tbloet met plasschen up de maerct lach. De ghues zeijden, hij dedet van vreesen van noch ghepijnt te zijne zoo tijrannelic; maer dander zegghen, twas van desperacien, moedicheijt oft hooveerdije.
Men zeijde ooc, dat Jan Van Wijnghen, van Ronsse, een lakenvercooper, den meesten man van Vlaenderen van persoone, ter tortuere ooc t'Audenaerde gheleet was. Hij hadde hem breet ghemaect in de ghueserie. Hij quam, alle weken, te Ghendt ghereden; dan ghijnck hij in den Bonten Hert, of elder ten logijste, ende, alst hem paste, zoo reet hij ter veltpredicacie waert, zoo hij ooc tAudenaerde dede van ghelijcken; reet te Ghendt uuten Bonten Hert, bij drancke zijnde, met ander dwasen zijns ghelijcke, openbaerlic achter straten ende up de Coorenmaerct psalmen al zijnghende. Maer men meende voor hem en was gheen groote zurghe, al en was hij maer een boerman; mits dat hij tHove maechschap hadde, die veel audivits hadden, als doctuer Hermes ende dierghelijcke. Nochtans zecht men, dat hij een busse up zijn peert voerde, als een capiteijn oft bevelsman, als meester Gillis Coorne; of ten ware dat ment causeerde, dat hij de busse daerom voerde, om dat hij, als een coopman, achter lande die voerde tzijnder diffenciealleene, ende niet om daer mede den predicant oft predicanten, oft die andere vande ghues, te bescheermen.
De tijdijnghe quam ooc bij Phelips Van Rooijen, die van Rijssele ghecommen was, als dat men daer scheerpe justicie dede, vanghende, spannende, ooc executerende de lieden metten zweerde, stroppe ende viere; dat de balius rontom Rijssele uutreijsden, ende nament al up, dat hem breet ende voorbarich ghemaect hadde onder de ghues; ende werden vele an boomen ghecnoopt. Twas daer een compasselic dijnghen om zien, hoe die lieden bij nachte in de bosschen vluchteden, ende bij daghe tot haer weerck ghijnghen in onbekende abijten; want men haeldese, al meest bij nachte, van haer bedden. Daer ooc de officiers ende balius (zoo men zeijde) eerlic ende civijlic in leefden; besturmende ende openbrekende, somtijts al willens, ander huusen, als wanende tot de rechtschuldighe te zijne, om dat zij terwijlen zouden moghen tijt hebben om te vluchten ende haer leven tontdraghen. Men zeijde ooc, dat zij in die bosschaigen tsnachts, daer zij te samen ghevlucht waren, melcanderen predicatien deden ende ghoede vermaninghen ghaven naer hare manniere; niet dat zij gheleerde predicanten oft ministers hadden, maer elc dedet, zoo hij best conde, om zijnen naesten te troosten ende te steercken, ghelijck voortijts die Waldoijsen, in Vrancrijck, ofte die Merindolanen.
Men wilde oock zegghen, dat men, curts daer te voren, ontrent IJpre, in den Westcant, int velt ghepreect hadde, dwelc (indient zoo was) een groote stautheijt was, ende om die overheijt zeer te vertoornen. Maer dattet te Rijsele alzoo ghijnck, ten was gheen groot wondere; tes een gheweldich stedekin, dat wel iiij mijlen buten zijn mueren int ronde ghebodt heeft, ende daerom wertter veel volcx, die berucht zijn, inghebracht, ende die ghepugniert zijnde,zoo heet men daer groote ende scheerpe justicie te doene.
Up den xiijen wedemaent, es Pieter Backereeu voornoemt, met noch eenen anderen Audenardijn, verwesen gheweest ter doot, dat mense hanghen zoude, ende hadden alle beede zeer ghepijnt gheweest, ende den anderen, die de beelden afghestormt hadde ende veel ander dijnghen ghebroken, belaste Backereeu (diet loochende) als dat hij hem daer toe ghehuert hadde, hem ghevende viij stuvers sdaechs. Dus werden zij, up den zelven dach, vrindach wesende, tAudenaerde up de maerct ghehanghen; den voornoemde Pieter in eenen troch ghebrocht zijnde, omdat hij zoo cranck was vande quetsueren vanden voornoemden val, ende was van vele zeer beclaecht, want hij een wel bemint, ghezien ende eerlic man was, onder tvolck, die ooc veel duechden den aermen dede; zoo dat menich zoo groot wonder ghaf, dat zulck een man zoo schandelic ende miserabelic steerven moeste; als die van Valenchiene verwondert ende verscrict waren in de doot van haren Michiel Herlijn ende zijn zone; ende zoo die van Achaijen ongheloovelic dochte tvanghen ende tsteerven van haren uutnemenden capiteijn Philopomenes, welcx capiteijnschap niemant verbeteren en conde. Desen Backereeu was te meer beclaecht, om dat hij, in manniere van spreken, deen wonde in dander hadde, tot drij reijsen toe. Eerst, waren hem zijn leden ghebroken up de pijnbanck; ten tweeden zijn aensicht, hooft ende burst gheborsten met zijnen spronck, ende de beenen (es wel te dijncken) al ghemurselt ; ende ten derden, dat snijende strop an zijn kele. Een man zoo weeldich ende gheëert in zijn leven, dat hij (uut een recreacie), in tvoorghebouch vanAudenaerde (daer hij woonachtich was), een caetspel hadde doen maken. Elc dijncke bij hem zelven welck eenen weermoet ende smerte, dat hij in zijn herte, noch boven al dit, moest hebben, om de groote schoffiericheijt die hem anghedaen was, voor cnapen ende maerten, als eenen dief ghehanghen te zijne, ende, als eenen ghesleepten hont, die vanden hondtslagher al de leden in sticx ghesleghen es, noch te moeten ghaen hijncken. Lieve Heere Godt, tes ongrondelic om peinsen, ende zeer quaet verdient. Ic dijncke wel, dat sommighe gheleerde wel peinsen mochten, als zij hem zaghen, zoo zeer ghewont in den draechstoel brijnghen om ghehanghen te zijne, dat zij zaghen eenen anderen Calistenes, die int bloet als eenen block ghewintelt was ende int heir van Alexander Magnus ommeghedreghen. Niet dat wij willen zegghen, dat hij ghelijck was in der onschult met Calistenes, dan dat hij, ter avontueren, in der martijrie eenighe comparatie daer af hadde. Anghaende zijn mesdaet, daer af en willen wij niet oordeelen, als de ghene die vander zake niet en weten; maer betrauwen datter ghoet recht over ghedaen es, moghelic noch minder dan zijn mesdaden zouden moghen gheweest zijn. Maer Godts oordeelen zijn wonderlic: waeromme dat hij den eenen zoo veel laet lijden buijten den anderen. In welcke abijme wij niet terden en willen; want daer gheenen gront in te slane en es.

Men ziet nu al tspet in dasschen mennen;
De spreeuwen zijn vervloghen ende ooc de vijncken.
In noode zoo leert men de vrienden best kennen.
Och, waer zijnse, die mij zoo zeer laudeerden;
Die triumpheerden met ghulden schotelkins en malen,
Daer twee handen up stonden, die trauwe figureerden?
Die met vossesteerten up de lancen ghalopeerden,
Om dat men zeijde die vossen die zijn ghaen dalen?
Zij toochden, dat zij noch niet en waren in qualen
Noch waren ghaen duucken in holen of ghaten.
Die ijseren ketenen, zeer steerck als stalen,
Daer mede dat zij moedich up haer peerden zaten,
Ghaven te kennen, dat zij waren ijseren vaten
Om mij te diffenderen int wijde int rume.
Nu zijn zij ghaen loopen, als mannen verwaten:
Al haer cracht es nu bedeghen te schume;
Haer steerchijt en es nauwelic weert een plume;
Zij en durven nu nievers te velde meer rennen.
Daerom can ic wel lesen, in mijnen dume:

In noode zoo leert men de vrienden best kennen.
EXPLICIT.
Cap. XX.
Van een placcaet vanden Hove te Ghendt ten tune uutghelesen; ende van een collacie te Ghendt ghehauden, om de lasten der stadt te minderen.
Up den vijen in hoijmaent wasser een placcaet te Ghendt, tSchepenhuuse, ten tune uutghelesen, commende vande Gouvernante, ende was ghezonden an schepenen vander Kuere, ludende aldus
Copie.
Lieve ende beminde. Overzien hebbende onlancx bij den heere van Billij brieven van mijnen ghenadighen heere den Coninc, bij den welcken Zijne Mt ons laet weten, dat alzoo Zij niet zoo aest hadde moete haerwaerts overe te moghen commen, als hij ghehoopt ende wel begheert hadde, om den noot, die alhier was van zijne presentie, ten fijne totten affairen van haerwaerts overe toorboorne ende tapplijcquieren om beste ende zekerste remedije, dezelve Zijne Mt niet faelgieren zoude, metter hulpe van Godt, in dese zijne landen te wesene ten eersten dat hem moghelic zijn zoude, ende tzelfde voor thenden van desen zomere; danof Hare Altese haer verzekert hilt, ende, mits dat zij wiste de blijschap ende contentement, die alle ghoede ende ghetrauwe onderzaten van Zijne Mt hebben zouden van dese groote ende ghoede nieumare, en hadde niet willen laten schepenen voornoemt tadverteerne ende met eenen hemlien te vemanen ende begheeren van te doen doene zoo partijculiere als publijcque bedijnghen om de ghoede ende gheluckighe voorspoet vander comste van Zijne Mt, zoo wanneer de zelve hem up den wech endetzeijle voughen zoude om haerwaerts te commene. Ten fijne zijne voornoemde comste de zelve zoude moghen zulcke ende ghoede remedie stellen, als betamen zoude, ter eere Godts, conservacie van onsen auden catholijcquen ende christelicken gheloove, ter bewaernesse vanden ghemeenen generalen staet van dese voorseijde landen, ende datte met alder ghoedertierenheijt ende ghenade daer af Zijne voorseijde Mt Haer Altese alle hope gheeft, zoo zij tot diveersche stonden ghescreven heeft van zulcx te willen huseerne, naervolghende zijne naturele inclinacie; ja tselfs daer toe voughende, dat men hem onghelijck doen zoude ander opijnie oft suspicie van hem thebbene, uut dien Zijne Mt niet en comt om zijne steden ende onderzaten te bedeerven, nemaer om de zelve te bewaerne ende conserveerne. Alzoo Zij ons ghelast heeft tzelve te laten weten daert behoort, ten fijne tselfs dat donderzaten continueren ende hemlieden weder voughen tot haerlieder ghewonelicke weercken, neeringhe ende traffijcquen, hemlieden betrauwende in de ghoetheijt ende clemencie van Zijne Mt, welcke ghij zult adverteren ende laten weten den burghers ende inwonende vander stede van Ghendt; nemende ghoet reghaert ende toezicht up den ghenen die hemlieden zouden willen vertrecken, dezelve waerschuwende ende adverterende, dat in zoo verre zijlieden hem niet betrauwen en willen in de gracie van Zijne voorseijde Mt, men die noteren zoude, ende dat dezelve allesins onweerdich zouden zijn vander voorseijder gracie ende pardoen. Ten fijne dat niemant daer af ignorancie pretenderen en zoude moghen, u oordonerende zulcx te doene ende noticie te haudene vanden ghenen die vertrocken zijn ofte alsnoch vertrecken zullen, zonder dies in faulte te wesene. Ende up dat Zijne Mt te beter van zijne clemencie oorboren mach totten ghenen die gheoffenseert hebben, als gheperpetreert hebbende ongheoorsaemheijt, schandalen ende discordien, die ghecommitteert gheweest zijn binnen eene jare haerwaerts, danof Godt onse Salichmaker grootelicx gheoffenseert es gheweest, ende alle ghoede Christenen ende zelatuers vanden eede Godts gheschandaliseert, ende Zijnder voorseijder Mt gheprovoquiert tot rechtveerdighe gramschap ende indignacie jeghens hemlieden, wij hebben ulieden wel willen adverteren, dat van noode wert dat de verdoolde hemlieden wederkeeren ende voughen up den ghoeden wech ende hem reconseillieren met Godt onsen voornoemden Salichmakere, hemlieden wederkeerende tot der catholijcker keercke ende alle gheoorsaemheijt te bewijsene, die zij schuldich zijn Zijne voorseijde Mt, zijne officiers ende magistraten, ende ooc dat de keercken ghevioleert ende ghecontraveniert, gedestrueert, aultaren ghebroken, beelden ende alle andere ghesacreerde zaken bij hemlieden gheprophaneert, gherepareert ende gherestitueert werden in haerlieder eersten ende behoorlicken staet. De welcke dapparenste ende waerachtichste middelen zijn omme tappaisieren ende verzoeten de gramscappe van Godt ende van Zijnder Mt, om te beter te moghen verweervene gracie ende pardoen van haerlieder voorseijde delicten ende meshusen. Lieve ende beminde, onse Heere Godt zij met u. Uut Andtweerpen, desen derden julij 1567. Gheteekent: Margarita. Ende daer onder: Doverloope. De upscrift was: Onsen lieven ende beminden baliu ende schepenen vander stadt van Ghendt.
Dit placcaet gheuut zijnde, waren sommighe lieden daer inne zeer verblijt. Maer als zijt pondereerden, ende, die copie van dien ghecreghen hebbende, overlasen, werden wederomme bezwaert ende bedrouft, om dat haer dochte dattetzoo intricaet, doncker ofte obschuer stont, dat mer qualic verstant uut ghenemen conde. En wilden haer daeromme daer up niet betrauwen (niet jeghenstaende die dreeghementen jeghen de wantrauwele, die daer in staen) dat zij daer up weder in haer landt, possessie ende anthieringhe zouden ghecommen hebben. Die ooc ghevluchte vrienden buten slandts hadden, en wilden haer hier duere gheen vertroostijnghe ofte verzekertheijt over scrijven, om dat zij, oft anders dan te passe quame, gheenen ondanck crijghen en zouden ende cause zijn van haerder vrienden lijden ende verdriet. Want die mesdaet ende schult heeft die manniere, datse altijts een vreese neffens haer heeft; ja, die eenichsins reden of verstandt te weercke legghen willen; maer of zij daerinne wel ghedaen hebben, dat zij die coninclicke toezegghijnghen gheen beter ende meerder gheloove ghegheven en hebben, dat late ic hemlien oordeelen, die haer beschuldich kennen. Maer daerinne hadden zij ghelijck (zoot schijnt), dat dit placcaet prolicx ende doncker stont, mits dat de heeren van Ghendt overzonden bij den Hove om wat meer verclaringhe hier af te hebben; ende zij creghen een apostille, die zij wel alzoo qualic conden interpetreren (sic), eijst waer dat mer af zecht; want ic en hebbe die apostille niet connen zien.
Up den zelven voornoemden dach, zoo wast te Ghendt colacie; ende en was anders niet dan om de tachterheijt der stede van Ghendt te ghemoete te commen ende bij eenighen middel te verlichten. Dwelc verlichten gheschiede noch met een bezwaren, om octroij te crijghen om noch een groote belastijnghe te doene, bij vercoopijnghen van renten den pennijnck xvj tot den pennijnck xije, ter minster quetse van croise dat ment crijghen mochte, om met een somme van dien de tresoorije te stofferen, ende met die principale somme af te lossen sommighe obligacien,die de stadt, om haer te belasten, uutghegheven hadde; om eenighe banckiers tAndtweerpen, daer zij pennijnghen te freete ghelicht hadden, om vele nootzaken, die zeer van noode waren, te renbousseren (sic); als tSjas an den zeedijck te vulmaken, dwelck bijcans al vuldaen was, maer nu ter tijt (Godt lof) al vulmaect; een weerck wel beziens weerdich, als oft al van eenen steen gheghoten ware; waeraf, onder den vloer, met tijrasse, cannebekers, perpeijn ende andersins, wel een mans lijnchde diepe ghefondeert es, ende, in sommighe steden, xv of xvj voeten diepe; hebbende daer onder noch machtighe groote pijlen, deen an dandere, die in groote balcken ghesloten zijn; ooc, buten den sturtebedde in die zaute zee, es een weerck van pijlen onder deerde ende tslijck bedect, dat niet te verachten en es; boven desen, zijn daer mueren ende twee husen van plaijsancen, met meer ander dijnghen, die elcken diet zien verwonderen doen. Ten anderen, hadde die stadt van Ghendt grootelic pennijnghen van noode, om de crijschknechten te betalen, die de stadt thaerder bewaernesse upghenomen hadde; dwelck schamel ruters waren, die daer bij leven moesten. Ende want dees upghelichte pennijnghen liepen zeer te freete, ende dat alle vierendeelen jaers nieu crois van tcrois van tcrois wies ende procedeerde, zoo dochte mijn heeren schepenen ende de notabele, dat (noch in desen staet, als men anders gheenen middel daertoe en wiste) den besten raet ware, dat men die stede noch belaste met vercoopijnghe van rente, zoo voorseijt es, ende daermede afloste dat freet vande obligacien van Andtweerpen, dat al meer ende lastigher in croise liep dan die belastijnghe van renten. Daer en was ooc niet eencollegie van die notable die van contrarien zinne was, niet jeghenstaende dat meester Joos Borluut, deerste pencionaris bij der Kuere, uut den name van tghemeen collegie van schepenen te kennen ghegheven hadde, dat de stede alsdoe lettel meer incommens hadde dan tien duijsent zes hondert ponden grooten, daert wel tot xiij duijsent plach te commen; ende dat zij bovendien noch tachter was meer dan tien duijsent ponden grooten.

Cap. XXII.
Van eenen grooten brant tot Caprijcke, ende van eenen grooten donder, haghel, wint ende vreeselic tempeest, dwelck groote schade dede in veel quartieren in Vlaenderen; ende hoe die zesse ghuesche mannen, die bij den raet van Vlaenderen gheïntimeert waren, ghebannen waren ende al haer ghoeden gheconfiskiert; ende noch van eenen brant tSente Jans-Leerne; van vanghenes-braken; van eenen struuck braemcruut, daer die ghuesche vrauwen veel uut conjectureren wilden, ende ander dijnck.
Up den voornoemden xijen in hoijmaent, zaterdach wesende, quam te Ghendt een drouve tijdijnghe an den avont, dat tot Caiprijcke, ontrent iiij mijlen vander stadt, zeer brandende was ende groote schade ghebuerde, waer af men de claerheijt zach in de Auburch ende up de Hooftbrugghe te Ghendt, ende bijsonder van up tBeelfroot ende turren der stadt; want twas een heet ende drooch weder; ende hadde zeer langhe gheduert alzoo drooghe ende heet eenen somer, alst in twalef jaren gheweest hadde; zoo dat tghers uut der eerden verdwijnde. Bij dien was alle dijnghen spakerich ende zeer drooghe, ende dwater was uutghedroocht ende inghecrompen tot veel steden daertoe. Zoo warent ooc tot Caprijcke al meest husen met stroo-daken, hoewel datter veel deghelicke lieden woonden, die haer zeer ouffenden in laken te maken ende wrochten herde ghoede ende steercke wullen lakenen; ghelijck ooc die van Eecloo doen, daer bij gheleghen, daert ooc, eijlacen! al schamelic gheghaen es, mits tvluchten ter causen vander religie, daer zij zeere in ghetaxeert zijn. Daer naer, den xven der voorseijder maent, es de mare te Ghendt ghecommen, alsdat daer hondert ende ontrent xx husen verbrant waren; dwelc groot jammer ende schade was, zonder al de schade, die in de husen ende hoven ghebuerde van avelic ghoet, beestuailgen ende dierghelijcke.
Up den dach te voren haddet een groot ongheweerte van reghen, haghel, donder ende blixeme ghemaect int quartier van Curtrijcke; zoo dat quam vanden Laubeerch bij Rijssele tot Meenen, tot Aerlebeque, ooc ontrent Tielt ende Caneghem, commende ooc tot Dronghene ende alzoo wederloopende in de polders. Dit ghijnck al met streken in veel steden maer een quartier mijls breet. Tot Aeltert was de wintmuelen ende de peerdemuelen afghewaeijt vanden eccessijven wint; veel waghenen gheladen, up tvelt, waren wech ghedreven zeer verre vander plaetse daer zij stonden; ende veel muelenen, husen, schueren, stallen, boomen, poorten, ende dierghelijcke ghevelt; die groote boomen, wel tot xxv, up tghoet van Michiel Brakelman hier te Dronghene al af, ende de cleene ghewronghen als wissen, als oft men dander groote boomen daer mede in bundelen ghaen binden zoude. Lievin Petrins quam de tijdijnghe, dat tSomerghem af was zijn poorte, zijn schuere ende stal beschadicht. Veel fruutboomen waren alomme bedorven; ende talderdeerlicste tcooren, dat rijpe up tvelt stont, dat men meende dat nu in behaudender handt was, was zoo ghevelt ende gheruwijneert als oft ghecapt oft met voeten ghetrappelt gheweest hadde. Twas zulck eenen wint met desen donder, dattet onghelooffelic was. Vele meenden, daer desen storm gheweldich ghebuerde, datter nieuwers gheen huus, boom, noch vrucht overhende blijven staen zoude. Twas ooc doncker, als oft nacht zou gheworden hebben; ghelijck Loths dochters waenden, als Sodoma, Gomorrha, Adama, Seboim ende Zegor verghijnghen metten hemelschen viere ende peckighe clotten, dat doe gheheel de weerelt ghedestrueert was, want zij zaghent daer overal staen in viere ende gloede. Ontrent Curtrijcke (daer zeer costelicken rogghe wast) was tcooren macht zeer gheschonden; die veerckenen haten tuutghevallen coren, dat up tvelt lach, ende de reste heeft men gheschict om te ackeren in stede van bezaethede. Daer ontrent was ooc eenen grooten boom ommeghewaeijt, hebbende met hem an zijn wurtelen upgheheven eenen zeer grooten cloot eerde, wijt int bevanck; ende, naer dat die groote winden cesseerden, die al van een zijde bliesen, zoo es hij van zelfs wederom upghestaen, als oft hij leven in ghehadt hadde, ende vouchde hem zelven in de plaetse daer hij te voren ghestaen hadde, zoo jueste dat ment nauwelic en bekende dat hij ommeghewaeijt gheweest hadde. Dat dede tgroote ghewichte ende conterpoos vander eerde die an zijn wurtelen hijnck, die gheheel den waeij ende tbool overwoughen ende deden upstaen, hoe wel dattet eenen grooten machtihen boom was. tHasebrouck, in den Westcant, laghen te bleeken des pastuers cleeren; dese zijn, ontrent deen heelft, ghesmeten metten wint int upperste der boomen, ende dander heelft in een vuul stijnckende rootte, daernochtans over dander zijde een zeer claer water was; maer zij moesten in de rootte ghedoopt zijn, ende alzoo wederomme alle herspoelt, deene vande vuulnesse der boomen daer zij up hijnghen, ende dander vander vuulder rootte Hier uut es ghoet te considereren, wat datter gheschiet es in ander canten, daer af dat ic gheen contschap en hebbe. Men zecht, datter een pachter es vande ghoedijnghe vande proostie van Sente Baefs te Ghendt, die wel om drij hondert ponden grooten schade daer af gheleden heeft. In sommighe plaetsen vielen haghelsteenen, waer af dat de drije een once woughen.
Up den xven der zelver maent voornoemt waren bij den heeren vanden Rade, als vercontumaceert zijnde ende ghedachvaert up diffault, ghebannen l jaren uut den lande ende graefschepe van Vlaenderen, van non comparicien, die zesse die inghedaecht waren, als meester Pieter De Rijcke, meester Cornelis Theijmont, meester Christoffels Delabeque, meester Jacob Teijaert, Jan De Coninck ende Jan Ruijtijnck; ende al haerlier ghoedijnghen gheconfisquiert ende ghebrocht tot sConincx tafele. Dwelck herde rijcke ende eerlicke mannen waren, maer, eijlacen! zoo ghevesticht in Calvinus leeringhe ende dat zij contrarie den wille van die Coninclijke Majesteijt ghedaen hadden, zoo dat int faict van comocien ghenomen was; ende hebben hemlieden in zwaer verdriet ghebrocht, daer zij te voren (wie hemlien goedts raets jonde) niet te ghezegghen en waren, hopende groote adresse van sommighe heeren ende princen te hebben, die haer dochten van haren zinne te wesen. Men zecht, dat meester Pieter De Rijcke hadde een onschult ende debat an den Raet ghezonden, groot wel drij vellen ghescrifts, zoo meesterlic ghedaen, dat zij daer alle in verwondert waren diet lasen. Twas als oft hem Cicero, Demosthenesoft Photion gheholpen hadden; maer dees remonstracie en heeft hem niet ghebaet. Meester Pieter Covael zeijde mij, dat zij smaecte, ooc onder ander woorden, naer die Calvinische ghezintheijt. Hij was den rijcsten van dees zesse van patrimonie, hebbende zeer schoon leenen ende meerschen, haer streckende tot neffens Ghendt, weert som in coope wel den pennijnck vijftich. Hij was een gheleert man ende greffier vanden lande van Waes, dat hem wel lx pont grooten tsjaers weert was. Ende den voornoemden Labeque zoude ghezeijt hebben, up een tijt, tot den president van Vlaenderen, dat zij de ghuesche predicanten daer mede diffenderen zouden, ende lanchde een sijncroer voort, dat an zijn zijde hijnck, eijst al waer dat mer af zecht.
Up den voornoemden dach zoo wast brant tot Sente Jans-Leerne, ontrent drij mijlen van Ghendt, ende quam uut een brauwerije. Daer branden af wel x husen, ende, onder de dese, een huus toebehoorende eenen Jan Lijbaert, daer veel coorens in verbrande ende al de catheijlen; zoo dat maer thuusghezinne, dat daer in woonden, ghesalveert was. Men zecht, dat desen man schade leet wel om vijf hondert ponden grooten.
Den xvien der maent, snachts, was een dief ghebroken uut den sauselette te Ghendt, ende xiiij daghen te voren noch eenen, die van schulden ghevanghen zat; ende zij liepen naect wech, omdat zij duer zoo nauwe ghaten crupen moesten.
Ontrent dees tijt was onder die vrauwen veel te zegghen, ja onder die ghuesghezinde, ende dat van eenen struuck braemcruuts, die ghegroeijt was up tvelt, daer de ghuekeercke ghestaen hadde, neffens Ghendt, daer den eenen predicstoel stont; zegghende dat zij ghezien hadden, dat in de bladerkins zeker griecsche letteren ghegroeijt waren.Maer men wiste niet wattet was, ghelijc men mane tekel phares niet bedieden en conde, tot dat Daniel, die prophete, quam, ende die letteren die tmonster screef an poorte vanden pallaeijse vander stadt Belina, nu Palerma, met die afghetrocken hoore van eenen leeu, zoo in des keijsers Marcus Aurelius ghulden bouck staet, int xxxie capittele, tot datter quam een wijse tooveresse, diese verclaerde. Maer sommighe zottueren der ghuesen lasen in dees bladerkins, datter stont aldus, in vlaemsche (zoo zij de mare lieten ghaen): de waerheijt es hier ghepreect. In ander blaerkins lasen ander zottueren oft zottuerinnen tghene, dat totten Galaten int ve staet, int beghinsel vanden capittel, te weten daer Paulus es scrijvende: staet, ende en wilt niet wederom met dat jock der slavernijen ghehauden werden . Ende dit zoude een audt schoenmaker aldus ghelesen oft ghevonden hebben, die maer een aerm ijdioot en was, gheen wijsheijt met allen hebbende, dan eenen ghueschen apostel. Ander zeijden daer wasser daer die letteren spelden Johannes; ander spraken zij spelden Jhs; ander lasen in ander braemblaren ander misterien, al up de nieu leeringhe dienende ofte om die te favoriseren; zegghende dat zij som waren in griecxsche ende som in latijne te lesen. Want alst niet wel en spelde naer haren zin in een tale, zoo proufden zijt in een ander tale. Mij was een tacxkin, up den 18 hoijmaent, te beziene brocht, waer af de twee groene waren daer men niet in en zach, maer int drooghe sach men zeker striemen ende daer tusschen eenighe verrotte ratelinghe, waer af zij letterkins maken wilden; ende tmoestjeghen de luchtghezien zijn. Dit en was anders niet dan de droochte vande bladerkins. Aldus zochten de ghuijten ende rijbauten, die men andersins ghues heet, haer miraculen in de braembezieblaren, dwelc men heet den rabauten boomghaert. Aldus en was dit niet beter dan ghueschen quemconiam ghezoghen uuten blauwen hasack .
Daer waren oock simpel catolijcque vraukins, die hadden ghezeijt, als dat men die ghuesche dooden, die daer te dier plecken begraven waren, als up een peerden oft hesels keerckhof, ghevoelende die groote onsachelicke tormenten vander hellen, hadde bij nachte compasselic hooren roupen: O Bredenroo, Bredenroo, waer hebt ghij ons brocht! Dit mocht wel waerachtich zijn in de plaetse daer haer zielen zijn; maer of die stemmen daer ghehoort waren, daer en es gheen zekerheijt af.
De ghues ghaven ooc uut, als dat die vrauwe, die ghenesen was an Sente Lievins fiertel, waer af vermaent es in dit vierde bouck , cap. 18, nu wederomme spranck up beede haer crucken. Maer anghezien dat icx niet ghezien en hebbe noch gheen zekerheijt daer af en weet, zoo en, willict voor de waerheijt niet uutgheven, want vele van hemlien vul lueghenen staken ende zochten der helighen eere te vercleenen, die nochtans duijsent mael meer bij den Heere vermoghen dan zulck een mirakel te doene.

Cap. XXIII.
Van tpastuerkin van Vinderhaute, dat te Ghendt, zijn derder, ghevanghen wart; ende wat tot Aerlem zoude gheschiet zijn van die ghehanghen was; ende hoe menagiers dat die ghuesen zeijden uut die vier principael Nederlanden ghevlucht te zijne.
Up den xvijen van hoijmaent, up Sente Alexiusdach, snachts te voren, was uut ghehaelt ende ghevanghen te Ghendt, up tNieulandt, tpastuerkin van Vinderhaute, manck ghaende, dat de ghues ende ander lieden plochten zeer gheerne te hooren predicken. Nochtans als de ghuesche veltpredicanten openbaerlic preecten, was hij van sommighe verzocht te willen afstaen van zijnen afgodtsdienst, zoo zijt valschelic causeerden, zegghende: twas zulck een eerlic verstandich man te cleene onder die roomsche supersticien hem te voughen; als oft zulcke snoode heretijcquen ende afghevallen christenen van meerder auctoriteijt waren dan die ghemeen helighe keercke al de weerelt, die nu meer dan xvc jaren in dat gheloove, dat zij noch onderhaut, ghestaen heeft. Desen ketterschen predicant (draghende meer fenijns der valscher leeringhe int herte dan hij noch openbaerde) en heeft alnoch haerlier advijs niet ghoet ghedocht van hem zoo breet te moeijen, als dat hij ooc Calvinus leeringhe, metten anderen apostaten ende veltpredicanten, zoude openbaerlicken te velde ghaen preken hebben; ende es alnoch ghebleven in zijnkuere, maer en wilde niet meer mesdoen, zeijden de ghuesen ofte ghuijten; dwelc es: messe doen, naer haer latijn te spreken, dwelck de principale cause was daerom dat hij ghevanghen wart; ende oock om dat hij eijmelic in der lieden huijsen zijn valsche leeringhen stroeijde, dwelck directelic es jeghen de keijserlicke placcaten, die zulcx up lijf ende ghoet verbieden. Met hem wart ooc ghevanghen den man vanden huijse, daer hij ghelogiert was, ende noch eenen man, die van Andtweerpen was, ende aldaer ten huijse oock bevonden was. De ghues causeerden, dat dit priesterkin gheen messe meer doen en wilde; dattet was om dat hij hem ontsach de ghiericheijt, die men daer mede bedreef, vercoopende of doende om ghelt die messen; zegghende: men heeft hier voortijts wel ijc ponden grooten om een quartierkin van een sacramentsmesse, altijts duerende, ghegheven, om alle die verdiensten ende weldaden, die daer duer gheschieden, deelachtich te zijne; zoo wisten zij die rijcke weduwen te becauten; alzoo hebben zij haer messen achter strate, in diveersche husen, te coope gheboden; en deene mande een quartier ende dander een heelft; ende hadden daer groot ghoet mede verghaert. Tes, zeijden zij, haer principael vischspaen; hadden zij gheen ghelt daer voren, zij en zouden niet veel missen uut devocien om niet doen; ende mach mer mede zielen uuten vagheviere verlossen, zoo zijnt groote tijrannen als zij zulcke aerme zielen weten te verlossen, ende dat zij dat niet en doen dan om ghelt; met vele meer ander propoosten die vande ghues daer af achter straten ghijnghen, al dit jaer duere. Maer hoe zij de messe blameerden ende schandalueselic daer af spraken, dwelc gruwelic ende godtslasterlic om hooren es, waer af die ghoede christen meinschen behoorden te vlieden ende te verscroumen als van een helschfenijn, nochtans moet men wel weten ende verstaen, dat men dat weerdich sacrificie der messe (dwelck boven alle offeranden ghaet, die men ter weerelt doen mach) gheobserveert ende zeer weerdelic onderhauden heeft vande apostelen tijden af. Maer om af te weerpen ende solveren de voorghaende pointen der ghuesen, zoo es te weten, eijst waerachtich dat tvoornoemde pastuerkin gheen messe doen en wilde om de ghiericheijt wille, die men daer mede zoude bedreven hebben, zoo hadde hij de ghiericheijt wel moghen vermijden, want hij hadtse moghen om niet doen. Maer tbleeck wel, dattet hem daer niet en hilt; maer dat hij een ongheloovich Calvinist gheworden was, die gheen gheloove en hadde, dat Christus daer int helich sacrament was; want niemant en hadde hem connen ghelt daer af doen nemen, indien hij emmer ghewilt hadde. Daer de ghues zeijden, dat men die messen voortijts veel ghelts vercocht heeft, daer es vele ende onbeschaemdelic toe gheloghen. Maer heeft eenighe, als Judas, therte met ghiericheijt overloopen, dat zij daer duere groot ghewin ghesocht, dat en prijsen wij gheensins. Maer daerom en es dees helighe offerande in haer zelven niet quaet, maer boven maten ghoet ende weerdich. Up tpoint, als dat zij niet veel messen om niet ofte uut caritaten en doen, om daer mede die aerme zielen unt den vagheviere te verlossen, men heeft wel helighe priesters ende religiuesen ghevonden, alzoot noch doet, die zulcx ghedaen hebben ende noch doen; maer de devocie ende caritate verflaut zeere onder die meinschen. Wij, weerlicke persoonen, moghen ooc met ons vierighe bedijnghen, ons milde aelmoessenen, ons ghoetwillich vasten die aerme zielen helpen ende verlossen; maer waer ende hoe vele zijnder diet doen? Alzoo willen wij alle up ander zien, ende ons zelven nietmeercken. Ooc moeten die schamel priesters bij de keerckelicke diensten ende bij den autaer leven, ghelijck een ambachtsman, die gheen incommen noch renten en heeft, leven moet bij zijn neeringhe oft ambacht. Vele mochten wij hier af noch scrijven, ende al dat wij anghaende desen offer ghezeijt hebben proberen uut der Heligher Scriftueren ende uut den Vaderen, vanden apostelen tijden af tot desen jeghenwoordighen tijt; maer dat zoude wel een eijghen bouck beloopen. De keercke en rust vrij up gheen fabulen noch droomen, zoo dees dwase afghevallene meenen.
Up den xviijen in hoijmaent quam de tijdijnghe te Ghendt, dat tot Haerlem in Hollant oft tot Aernem in Ghelderlandt (want men zeijdet twijffelachtich) zeven mannen ghehanghen waren vande ghues, die daer ontrent tschepe ghevanghen waren; en men hadtse gheerne haer biechte doen spreken, dwelc zij weijgherden, uutghenomen eenen, die ooc zeere tHelich Sacrament begheerde; maer ten wert zulcke niet toeghelaten, uut zeker causen; aldus wast hem ontleijt; nochtans, duer groote bede, int hende wast hem ghegheven. Desen dan ooc ghehanghen zijnde, docht den baliu, dat hij hem noch zijn beenen zach roeren; daerom riep hij totten hanchman, dat den man noch leefde ende dat hij hem zijn pijne curten wilde. Desen wederom up de leere clemmende, zoo zou desen pacient van zelfs vander ghalghe ghevallen zijn, ende, them zelven commende, zoude den baliu ghebeden hebben om gracie van zijne lijve; dwelck hij hem consenteerde, ziende dit groot mirakel. Den bast zou ghevisiteert gheweest hebben ende bevonden van ghoeder taijer stoffe te wesen, ghelijck de andere, en zou ghezonden gheweest hebben an mij vrauwe de Gouvernante, en men zoude haer voor eenwonder den pacient ooc zenden. Zulcx hadde Baudin Beijens, scrijvein in de greffie vander Kuere te Ghendt vande secrete brieven, gheraporteert eenen brief ghelesen te hebben van eenighe groote meesters, ghezonden vanden Hove an de Wet voornoemd, inhaudende dies voorscreven es. Maer de ghuesen ghecten hier mede ende vertrocken dit anders, uut den monde (zoo zij zeijden) die dese justicie in Hollandt zien doen hadden, zegghende, dat den laetsten, die men hanghen zoude, viel vander ghalghe, mits dat strop brack, ende dat den baliu daerom zoude ghezeijt hebben: tes hier ghenouch justicie ghedaen: Godt en wilt niet dat men langher tvolck hanghen zal; en zoude den pacient ghoede drancken in doen ghieten hebben om hem tleven te behauden, die noch niet doot en was.
De comste vanden duuck Dalve beghonde weder te verdwijnen ende uut der lieden monden te waeijen, en daer waren waghenen wederomme doen keeren, zegghende dat mense niet te bezighen en hadde, ofte de peerden en ghenouchden haer niet; twaren meerien. Ooc deden de ghues de mare ghaen dat, uut dese vier Nederlanden als Vlaenderen, Brabant, Hollant ende Zeelandt, vertrocken waren, alleene in Inghelandt, wel xx duijsent menaigien, oft huijsghezinnen; en datter veel lieden van desen platten lande (die de landtneeringhe wel connen) daer ooc ghecommen zijn, die vande Coninghinne zeker groote blocken landts ghegheven waren, x of xx jaren lanck, om te cultiveren voor niet oft zonder pacht te gheven, om dat dlandt daer veel ledich lach ende zeer costelicken gront oft bodem es, dwelc veel coorens, waert gheouffent, zoude moghen gheven. Nu es te gloseren (zegghen zij) welck een menichte van volcke uut dese Nederlanden noch vertrocken es naer Oostlandt, Duijtschlandt, Vrancrijck, Ghelre, Cleve, Overhemden ende in ander quartieren, daer zij vrij haers gheloofs moghen wesen, ende up ende nederghaen, zonder van ijemaent, ter causen vander religie, anghesproken te werden, dwelc den besten middel es om vele onghelooven ende secten te broeden. Maer oft zij al wel over de rekenijnghe gheweest hebben, dats te beziene; ic en gheloove niet van talf vierendeel vluchtighe.
Up den voornoemden xviijen der zelver maent zonghen te Ghendt, up de straten, die Westerlinghen, druckighe liedekins, beclaghende den desolaten schamelen tijt, daer tvolck bijna om weende, roupende Godt almachtich om hulpe.
Cap. XXIV.
Hoe die principael ghuekeercke tAndtweerpen afghebroken wart; hoe de Ghouvernante uut Andtweerpen schiet; van veel nieumaren; vanden abt van Sente Beernaerts; van xv mannen van Oostwijnckele, die gracie hadden; van eenen brudeghoom, die te zoucken was; ende van Zeecxkin.
Ontrent desen tijt beghonde men af te breken die principale walsche keercke der Calvinisten tAndtweerpen. Men dede eerst af de schaliën daer zij mede ghedect was, ende dander matterialen, al ter minster quetse ende schade om die te vercoopen. Twas eenen schoonen tempele, die meer ghecost hadde dan zes ghendtsche ghues-tempels; ende was, onder een mans lijnchde hooghe, ghemetst van oorduun steen. Daer waren noch wel zes tempelen of logijsten, daer die Martinisten ende Calvinisten ghepredict hadden.

Up den voornoemden dach was, bij voorghebode, van sHoofsweghe uutgheleijt, als dat elc zijn kinderen zoude brijnghen ter keercken om ghedoopt te werden, binnen xxiiij hueren naer dat zij gheboren waren; ende indient vader ende moeder zulcx niet en deden, dat de vroedevrauwen ende andere, diet weten, daer af de kennesse te schepenen waerts overbrijnghen zouden, up lijvelic ghecorregiert te zijne; dat men ooc gheen eijmelicke vergharinghen hauden en zoude om predicatien ofte doopen, trauwen ende dierghelijcke dijnghen te administreren, up dlijf; ende meer ander pointen, tenderende ten ghelijcken fijne. Dit hoorende sommich onghevroeschapt volck, spraken, dat Hannen Vanderhaghen daer weder te weercke gheweest hadde, als oft uut hem ghecommen hadde. Dit was tAndtweerpen ende eldere ooc ghepublieert; ende twas ghedaen om datter alomme zoo veel herdoopers waren, die haer kinderen niet en wilden ten christendom brijnghen, eensdeels om hare jonghde, om dat zij tgheloove niet en hebben (zoo zijt causeren), ende anderdeels om dat zijse zouden moeten brijnghen tot die manniere van doene van die helighe Roomsche keercke, die zij die vervloucte hoere van Babilon noumen. Up dit laetste point insisteren (maer valschelic) ooc die Calvinisten, Martinisten ende Libertinen, zegghende: zij enwillen met den Roomschen hoop niet te doen hebben; want al haer dinghen meest up ghiericheijt ende supersticien stonden, maer wilden wel haer kinderen laten christen doen bij ghetrauwe ministers, willende leeraers naer haren zin ende condicie verkiesen. Die heretijcquen zijn ghelijck zijlieden, die men nemmermeer niet te passe ghedoen en can; ende ooc deen secte staet ofte strijt jeghen dandere, ghelijc men ziet vande Calvinisten ende Anabaptisten,hoe zij melcanderen in den baert vlieghen ende elc tzijne voor tbeste pluchten wilt. Jeghen zulcke ongheruste gheesten, diet al duerpueren willen, spreect Paulus curt af: wij en hebben zulcke ghewoonte niet, noch ooc die keercke Godts. Hoort ghij wel hier, dat Paulus spreect van zeker ghewoonten ende husancien oft tradicien, die van zijnen tijde waren?
Up den voornoemden dach, tsavonts ten xj hueren of daer ontrent, alzoo duer de Ketelpoorte quam ghaende een constich schildere, wonende in Sente Gillis straetkin, tusschen die Baghatte ende Savaenstrate, zoo was hem van zeker Walen soldaten rigourueselic zijn cappe ghenomen; ende, om dat hij niet roupen en zoude, eenen hau in zijn aenzichte ghegheven, dat tkinnebacken af hijnck, zoo dat ment toe duwen moeste; ghaven hem boven dien noch iij of iiij wonden, zoo dat hij tot up de doot ghequetst was. Tbloet lach int beghinsel vande Savaenstrate, als ofter een rent ghesleghen hadde gheweest. Den man quam uut een feeste, ende was vroom ghenouch voor tlijf, hadde hij gheweere ghehadt als zijlieden.
Die Walen hadden noch up een ander tijt, een ander ghespoelgiert, ende een schamel deerne, wat bij dranckezijnde, haren rock doen uutdoen ende ghenomen. Ooc zecht men van een wasterigghe, die, vander maneschijn bedroghen wesende, te vrouch upghestaen was, ende ooc van zulck volck anreest was, die zij servietten ghenomen hebben, die zij onder haren aerm hadde, haer burse ghesneden ende ander dijnck noch ghenomen. Den noot vanden honghere moghelic heeftet haer duer haer quaetwillicheijt, inpaciencie ende rouckeloosheijt doen doen.
Men zeijde, dat up den xxvijen deser maent, van een jonck priester, pastuer van Lathem, audt ontrent xxij jaren (die men lettel wijsheijt toescrijven mocht, mits den cleenen auderdom) ghepreect was ghenonch naer de manniere der Calvinisten. Ende mits dat dees prochie maer een mijle van Ghendt en es, zoo esser ooc sommighe volc vander stadt ghecommen, dat nieuloopich es ende gheerne met zulcke dijnghen te ghader hauden, niet te vreden zijnde met taude gheloove der H. Keercke. Zij en quamen in de keercke niet, of ter plaetsen daer hij predicte, dan terstont als hij in den stoel ghijnck staen, omdat mense niet ghewaer werden en zoude; maer hilden haer te voren bedect. Tsermoen ghehent zijnde, mits dat zij niet messelic en waren, en lieten hem gheen misse doen, daer hij wel in te vreden was. Ende zijn alzoo achtereen in de heerbeerghe gheghaen ende droncken den wijn, zoo dat den voornoemden pastuer al droncken was. Ende daer waren ij of drij balius ghereet om hem ende sommighe ander te vanghen, ende hadden hem ghegrepen; maer, ziende zijn dronckenschap, lieten hem up een peert wechrijden.
Men zeijde ooc, dat meester Jan Micheus neffens Andtweerpen weder predicte, ende dat men ooc ontrent dees tijt neffens Brugghe ghepreect hadde. Noch zeijden de ghuesen, dat den jonghen grave van Overhemden een groot deelcrijschknechten upghenomen hadde; maer elck dede zijn weerck ende en hadden noch gheen ghaijge, tot anderstont dat mense te bezighen hebben zoude. Van ghelijcken zoude ooc de hertoghe van Cleven volck in veerden hebben.
Item die van Oosten, ofte de Oosterlinghen, met die van Denemarcken zouden haer ooc mede ghereet maken, ooc mede die conninghinne van Inghelandt, ende hadde alree daer toe een groot ghedeel schepen up de zee ligghende, wel tot xxiiij of meer. Maer dit schenen al ghuesche dreeghementen ende blasoenen, doende haren aert zoo zij vanden eersten ghedaen hebben, veel staute lueghenen zaeijende.
Die catolijcque ghaven uute, hoe dat, vanden Duijtschen Keijsers weghen, den jonghen hertoghe van Sassen zoude ghevanghen ghenomen zijn ende ghevoert, boven Weenen in Oostenrijck, in een stadt ghenaemt Nieustadt. Dese zoude met sommighe andere gheconspireert hebben, om eenen voet in dees landen te crijghen ofte de religie te helpen veranderen, in wederwraken van dat de K. Mt Carolus de Ve, saligher ghedachtenesse, zijn vader zoo langhe ghevanghen ghehauden hadde, ende dlandt van Sassen metten viere ende zweerde bedorven, ende meer ander landen daer ontrent. Hier uut zoude ghesproten zijn tghene dat in die stadt Gotha gheschiede, welcx hijstorie int curte in drucke uutgheghaen es. Meer ander princen zouden een lige ghemaect hebben, om in dees landen te deelen; maer tes, metten anderen, te hauden voor fabelen.
Den xxixen in hoijmaent was mij (met groot leetwesen mijns herten ende verscricken) te kennen ghegheven, hoe dat broeder Lievinus Van den Bossche, Dominicaen, openbaerlic ghepredict ende den volcke te kennen ghegheven hadde, hoe dat die pastuers ende costers vande vier principale prochiekeercken van Ghendt, als Sente Jans, Sente Jacobs, Sente Nicolaus ende Sente Michiels, haer commen beclaghen hadden in haer convent, zegghende hoe dat elc van hemlien plochten te hebben jaerlicx tusschen de vier ende vijf duijsent communicanten, die ten minsten eens jaers ten Helighen Sacramente ghijnghen, ende nu, sindert dees nieuwe predicatie, zoo en bevonden zij nauwelic datter quamen tusschen de viere ende de vijf hondert. Zoo dat tduijsent up hondert, thondert up tiene, ende de tiene up een ghecommnen zoude zijn; te weten dat nauwelic den xen persoon alsnu ten Helighen Sacramente quam, naer die aude lovelicke ghewoonte der H. Roomscher Keercke.
Ten anderen was mij noch ghezeijt als dat, up den voornoemden dach, een man een kindt gheboren was, waertoe hij ghijnck beden ghevaren , ende was gheghaen tot an xij persoonen, diet hem altemale ontzeijden, uut gheen ander oorzake dan dat zij in onse keercken niet commen en wilden, ende dat die manniere van doene, die de Helighe Keercke tot noch toe ghehuseert heeft, haer niet an en stont. Maer ander, hier jeghen strijdende, zeijden dat zulcx niet waer en was, ende dat ghuesche verzieringhen waren; ende dat hem tvolck beter vouchde totten Helighen Sacramente te ghane ende tot ander aude ghewonelicke godtsdiensten, dan men ghehoopt hadde. Men zeijde ooc, dat tot Valenchiene die doode lichamen van Michiel Herlijn ende zijn zone weder ontgraven zijn gheweest, ende die lichamen met die kisten op tonghewijde gheworpen, ander zegghen up deghalghe ghestelt. Men zeijde ooc, dat in Vrancrijcke wederom ooc een roere uprees, als dat die prince van Condé wederom volc upscrijven zoude, al dat hij crijghen conde, om met den Hughenoysen (welcx tijt, die hemlien ghepermitteert was om haer religie te moghen onderhauden, ten hende ghecommen was) te velde te stane jeghen die macht der gheestelicke metten Coninc, die hemlien daer af wilden doen afstaen; maer die ander zouden zelve in tijts up gheweest hebben, ende tzoude ghepaijsiert zijn; ende zouden een nieu atterminacie van tijde vercreghen hebben, wel van xij jaren of meer.
Eenighe zeijden ooc (maer ic achtet voor ghuesche woorden), dat die roode rocx, uut Ghendt ghetrocken zijnde, in Vrancrijck upghenomen ende anghescreven waren, ende zouden gheroupen hebben: vijve le ghues, als zij passeerden voor tFremenueren clooster te Ghendt; dat ooc die Artoijsienen, die te Ghendt van daghe te daghe afghedanct ende ghemindert werden, ooc daerwaert zouden ghetrocken zijn om dienst. Maer die catolijcque die zeijden, dat den coninc van Vrancrijck, met zijnen raet, zelve volc upnam om de Hughenoijsen te vermeesteren ende haer vimmen te curten. De mare quam ooc alsdoe vande Spaengiaerts comste, daer men zoo vele af ghezeijt hadde, dat zij beghonden al uut te steerven in haren legher, al even eens, ghelijck een lueghen versteerft uut der lieden monden.